Панфилов дивизияси ташкил топганининг 50 йиллигига
Улуғ Ватан уруши бошланганига, И.В.Панфилов қўмондонлик қилган 316-қўчи дивизиянинг ташкил топганига 50 йил тўлиши муносабати билан Москва вилоятининг Волоколамск районида Бутуниттифоқ Хотира вахтаси бўлиб ўтди. Аввалиги йилги Хотира вахтаси Смоленск вилоятида ўтган эди, унда жами 3000 дан ортиқ фидойилар қатнашган. Ўшанда бизнинг қўшма отрядимиз Вязьма районида ишлар олиб борганди. Вязьма ўрмонларидан 1138 жангчи ва офицерларининг суяклари топилган ва улар Хотира майдонида дафн этилгандилар.
Бу йил “Прометей”нинг қўшма экспедицияси Москва вилоятида қидирув ишларини олиб борди. Москва остонасидаги жангларда Ўрта Осиёлик жангчилар қатнашган Панфилов дивизиясининг таркибида ўзбек жангчилари ҳам бўлган. Ана шуларни назарда тутиб, бизнинг экспедициямиз Волоколамск тупроғида қидирув ўтказишга аҳд қилди.
Экспедициямиз Волоколамск районининг Посадинки қишлоғида иш бошлади. Бизлар билан Вологда, Могилев вилоятидан Кировск ва Кричев қидирув отрядлари ҳам бор эди. Ўттиздан ортиқ киши Волоколамскнинг энг узоқ ва мураккаб жойида ишладик, биринчи кундан охириги кунгача ўша жойда бўлдик.
Биринчи куни ишларимиз натижа бермади. Фақат кечга яқин катта ерда бир чуқурликдан суяклар чиқди. Траншеянинг изига тушиб қолган эканмиз. Чуқурликни кенгайтириб, янада чуқурроқ қазишни давом эттирдик. Мана шу ишларнинг ҳаммаси қўлда, баъзида белкурак ва пичоқ билан қилинади. Ҳеч қандай техника ёрдами йўқ, ҳеч қандай махсус аппарат йўқ. Фақат мина қидириш аппарати бор, холос. Лекин у ҳам фақат темир нарсаларни англашга ёрдам беради.
Ўша биринчи куни лагерга қайтганимизда ҳали Посадинки қишлоғида жуда катта ишлар қилишимизни ҳеч қайсимиз билмагандик. Эртасига яна бу ерга келиб бир-икки соатдан ишлагач, бу ерда иш етарлича эканини англадик. Биз қишлоққа бориб у ердаги кампирлар билан танишдик, бу ерда нималар бўлганини сўрадик. Билсак, 1941 йилнинг кузида катта жанглар бўлган, фашистлар бизнинг қўшинларимизни қувиб мана шу ерда кучлар тенг бўлмаган ҳолда, бизнинг жангчиларимизни отиб ташлашган экан. Шунингдек, бир қаҳрамон танкчи йигитни отиб ташлаганликларини айтиб, унинг жасади қаерда ётганини кўрсатиб бердилар.
Экспедициядагилар билан келишиб олиб 6 киши кўрсатилган кичик ўрмончага кирдик. Катта қайин дарахтни тагидан қазишни бошладик. Натижа бермади. 8 та чуқур қазидик, ҳар бири икки метргача. Лекин ҳеч нарса топилмади. Баъзилар бу ерда бирор кимса борлигига шубҳалана бошлашди.
Ўша куни биз, отрядлар командирлари қишлоқда қолишга аҳд қилдик. Негаки, иш жуда кўп, асосий вақтимиз йўлга кетяпти. Кампирлар бизга иккита ҳаммомни бўшатиб беришди. У ерга жой солдик, ташқарида ўчоқ қурдик, қозонда чой қайнатиб ичдик.
Танкчининг жасади топилса, қишлоқ аҳолиси олдида юзимиз ёруғ бўларди. Чунки бу ерга илгари ҳам қидирув гуруҳлари келишган, лекин ҳеч нарса топишолмаган экан. Мен нимагадир, албатта, ўша танкчини топишимизга ишонардим, балки бу жуда истаганимдандир.
Асосий груҳимиз лагерга қайтиб кетди. Биз, катталар, қишлоқда ишларни давом эттирдик.
… Ўша куни ёмғир жалага айланди. Кийимларимиз жиққа ҳўл бўлиб кетди. Ишни давом эттиравердик. Чуқурлик сувга тўлиб бормоқда, челак билан сувни сепяпмиз. Йигитларимиздан бири оёғи тагида тош борлигини айтди. Ишларни тўхтатдик. Қишлоққа қайтаяпмиз-у, ҳаммамиз ичимизда “ишқилиб тош бўлмасин, ўша биз қидираётган жангчи бўлсин, топила қолсин” дедик.
Эртаси куни 5 киши яна ўрмонга кетдик. Кечаги чуқур сувга тўла, яна сувни сепиб ташладик. Қазидик. Бир вақт ер қазиётган Сережа “бу тош эмас, шекилли” деди. Мен эса ишонмай: “Тошмасми, Сережа, тошмасми?” деб сўрайверибман. Сережа аста-секин қўллари билан ўша нарсани чиқарди ва “Топдик”, – деб бақириб юборди. Йиғлаб юбордим.
… суякларни олиб бўлгач, яна битта калла суяги чиқди. Демак, улар икки киши бўлган экан. Кампирлар эса биттасини айтгандилар. Балки, экипаждир? Йўқ, икки киши, холос. Медальонлар йўқ. Лекин ноёб қиммат-баҳо нарса, пичоқ топдик. Унинг қимматлиги шундаки, унга эгасининг фамилияси ёзилган. Пичоқни занг босибди. Биз фақат …анников. 19.7.41 деган ёзувларни ўқий олдик.
Олдимизга кампирлар келишди. “Йўқми?” – дея сўрашди. “Бор”, – дедим ва бошқа ҳеч нарса демай катта полиэтилен ёзилган жойни кўрсатдим. Кампирлар қорайиб кетган суякларни кўрдилар ва ёқаларини ушлаганча қотдилар. Кейин йиғлаб юбордилар. Қайта-қайта чўқиниб, хўрсиниб, яна ўша кунларни эсладилар.
Қазилмани синчиклаб текширдик. Текшириш натижасида ушбу хулосага келдик. Бу ерда яқин жойда танк ёнган, бизнинг танкимиз. Экипаж аъзоларидан икки киши қолган. Танкдан чиқиб мана шу ерга дарахт қалин бўлган жойга яширинмоқчи бўлишган. Афсус, фашистлар уларни кўриб қолганлар. Биттасини ўша жойда отиб ўлдирганлар. Иккинчиси қочишга ҳаракат қилган. Уни тутиб олишган ва қишлоқнинг бошига олиб бориб олтиб, ўша ерда иккинчи жангчи билан бирга битта чуқурликка кўмганлар. Ёнган танк дарахтларни ҳам куйдирган, ер ҳам қорайиб кетган. Шунинг учун биз очган чуқур куйган нарсаларга тўла эди.
Топилган пичоқдаги ёзувни кейинроқ криминалистларимиз ўқиб беришди. Унинг эгаси Ф.П.Иванников экан. У бу пичоқни 1941 йилнинг 19 июлида 99 сўмга сотиб олган экан. Пичоқда яна “Полтава” деган ёзув бор экан. Балки бу танкчи ўша ерликдир? Ҳозир қидирув кетяпти. Биз ўша танкчининг оиласини қидиряпмиз.
Иккинчиси-чи? Қаердан, исми нима? Афсуски, ҳозирча буни билолмаймиз. Лекин билишимиз мумкин. Чунки Иванниковни биламиз, энди бу экипажни топсак бўлади.
… Қишлоқдан ўтиб борарканмиз, барчанинг кўзи бизда. Кўлимизда қоп, унинг ичида суяклар. Бир танкчининг оёқ ва қўл суяклари шунчалик катта ва узунки, қопдан кўриняпти. Қандай паҳлавон бўлган экан! Танкчилар орасида бундай гавдалилар кам бўлади.
Катта қазилмага келдик. У ерда йигитларимиз анча ишларни қилишибди. Топилган жангчиларнинг сони 60 га борди. Биз яна ишга киришиб кетдик.
Мен бир парча лойни қўлларим билан текшира бошладим, у иккига бўлинди. Ичи қип-қизил гўшт, томирлари ҳам бор экан. У юракка ўхшаб кетарди, лекин бу буйрак экан. У тенг иккига бўлинди. Ҳамма ёғим музлаб кетди. Ёнимда турган вологдалик Оля “Нима бу?” – деб сўради. “Буйрак”, – дедим. Оля ҳушидан кетди…
50 йил тупроқда ётиб, ҳалигача сақланган эт парчалари ҳақида гапириш оғир. Тўғриси, бизнинг экспедициямиз камдан-кам бундай вазиятга дуч келади. Мен ўзим биринчи марта одам сочини кўриб, ҳушимдан кетай дегандим. Кейин Калугада бир кичкина мия бўлагини кўрган эдим. Ўшанда ҳам шундай бўган. Ҳар сафар ўзимни бундай нарсаларга нисбатан хотиржам тутишга ҳаракат қиламану, лекин барибир ҳеч ўзимни тутиб туролмайман.
Мурда чиқарадиган заҳар ҳақида ҳам алоҳида таъкидлаш керак. Унинг натижасида қора этикларимиз кўкаради, қўлқопларимиз ириб кетади. Бир ердан 130 кишини кўтардик. Бунга 6 кун вақтимиз кетди. 6 кун заҳар ютдик, 6 кун йигитларимиз қийинчиликларга чидаб меҳнат қилдилар.
Муаммоларимиз жуда кўп. Бизга кўп нарса етишмайди: роспираторлар, керакли медицина жиҳозлари, мана шундай вазиятда ишлашда одамлар хавфсизлигини таъминловчи асбоблар, кийим-кечаклар, оёқ кийим, йўл харажатлари – ҳаммасини Тарих ва маданият ёдгорликларини сақлаш жамиятининг Тошкент вилоят Кенгаши ўз зиммасига олган ва борини биздан аямайди. Ҳеч қайси қидирув ташкилотига бундай ғамхўрлик кўрсатилмайди, буни ўзим шахсан биламан Жамиятнинг ҳам шароити оғир, у давлатдан пул олмайди. Аҳолидан йиғадиган 5 ва 50 тийинлик бадали унча кўп миқдорни ташкил этмайди. Шундай бўлса-да, ҳеч нарсани аямайди. Давлат ташкилотлари, маҳаллий кенгашларнинг зиммасида бўладиган мана шу ишларни кичкинагина жамоат ташкилоти олиб боряпти. Мен ҳеч кимни айбламоқчи эмасман. Лекин менимча, Хотира – умум халқ, умуминсонийлик бурчи, ҳар бир инсон хотира олдида бош эгади. Бу ҳаётимиз дастури, ҳаётимизнинг энг муқаддас саҳифасидир. Афсуски, буни кўпинча унутиб қўямиз.
Қидирув ишлари якунида Волоколамскга Ўзбекистон вакиллари келишди. Тарих ва маданият ёдгорликларини сақлаш жамиятининг Тошкент вилоят Кенгаши раҳбари Миртурсун Мирсоатов бошчилик қилган вакиллар таркибида яна 4 киши бор: домла Орифжон хожи Йўлдошев, тарих ва маданият ёдгорликларини сақлаш жамияти вилоят Кенгаши Раёсати аъзоси Маҳамат Юсупхўжаев, Ўзбекистон телевидениесининг ижодий ходимлари – Сулаймон Бухарбоев ва Ефим Лейтман.
Волоколамск шаҳри марказида бир неча минг одамлар йиғилиб, митинг ўтказилди. Шаҳар аҳолиси йиғилди. 65 қизил алвонли тобутда 650 жангчиларнинг жасадлари. Биз бу суякларни тозаладик, ювдик, тобутларга солдик. Хуллас, инсон ҳаётдан кўз юмганда нимаики қилинадиган бўлса, ўшани қилдик.
Митинг тугагач, йигитларимиз тобутларни елкаларга олдилар. Қабристонга олиб келдилар. Катта қардошлик қабри, тобутлар қўйилмоқда.
Ёдгорлик атрофига гулчамбарлар қўйилмоқда. Бизнинг Ўзбекистон вакиллари олиб келган гулчамбарлар ҳам қўйилди. Унга қора лента ўралган. Лентага “Ҳалок бўлган қаҳрамонларимизга – ўзбек халқидан” деб ёзилган.
Қабрга тупроқ ташланмоқда. Ҳар биримиз бир ҳовуч тупроқдан муқаддас қабрга ташладик. Кейин домламиз Қуръон ўқидилар. Рус қайинлари тагида, узоқ Ўзбекистондан келган домла Қуръон ўқиди. Буни кўрганлар ҳаяжонга тушдилар.
Домла ёнимга келиб: “Мана энди улар тинчланди”, – дедилар. Ҳақиқатан ҳам, бу кунни марҳумлар 50 йил кутишган.
Яна бир экспедиция ниҳоясига етди, тугади. Лекин юрак азоби тугамайди, мана шу азоб яна янги сафарларга олиб кетади. Чунки ўрмонларда юз минглаб қахрамонларимиз бизни кутиб ётибдилар. Уларни ботқоқликлардан, ўрмонлардан топишимиз керак, уларга оддий инсоний илтифотимизни, ҳурматимизни кўрсатишимиз керак. Фақат ўшандагина ўзимизнинг ҳақиқий инсон эканлигимизга ишонамиз. Биз Хотира, абадият қонунларидан анча узоқлашиб кетиб, кўп нарсани йўқотдик. Хотира – бу “Ҳеч ким ва ҳеч нарса унутилмайди” деган сўзгина эмас… менинг фикримча, биз ҳали бу сўзни ҳам тўла айтишга ҳаққимиз йўқ. Шунинг учун ҳам кўпинча бу сўзлар ёшларга таъсир қилмайди, бу сўзларнинг орқасида биз ҳеч нарса кўрсата олмаймиз.
Инсон учун тантанали, дабдабали учрашувлар, кечалар эмас, оддий инсоний суҳбатлар керак. Бизга маълум бўлган қаҳрамонларимизнинг номлари китобларга киритилган, улар учун музейлар барпо этилган. Қаҳрамонларимиз – халқимиз тарихида абадий қоладилар.
Лекин оддий, номи маълум бўлмаган, урушга кетиб, бор йўғи бир кун, бир ҳафта, бир ой жанг қилганлар – чи? Ҳеч нарсани билмай, тайёргарликсиз, урушнинг дастлабки ойларида ва йилларида кетган ўзбек жангчилари-чи? Улар ҳақида ким ўйлайди? Биз ишлаган Волоколамскда Қозоғистон экспедицияси ўзининг юртдоши қозоқ аскари жасадини топди. Унинг олдидан медальон чиққан. Мен кўп уриндим, қани эди биз топаётган суяклар орасида ҳам битта ўзбек медальони чиқса, деб? Лекин жангчиларимизнинг кўпчилигида шундай медальонлар бўлмаган. Турли сабабларга кўра.
Мақола сўнгида бир нарсани айтишни истардим. Ёшларимизни кўп койиймиз. Лекин бир ўйлаб кўрайлик. Уларни шу аҳволга солган ким? Видео, кино деймиз. Фақат бу эмас. Кўпинча, ўзимиз болалар мустақиллигини безорилик деб ҳисоблаймиз, уларга ишонмаймиз. Лекин уларга ишонишимиз керак. Мен қидирув жараёнида кўп ўсмирлар билан ишлайман, улар билан гаплашаман, улар менга сирларини айтадилар. Бирон бир экспедициямизда қатнашган болани ёмонлай олмайман. Ўзига хос камчиликлар, характер бор. Лекин ҳар бири – мустақил шахс, мустақил инсон, янги инсон, унинг олдида катта ҳаёт турибди. Болаларга ишонч ва меҳр билан қарайлик. Хотира қонунлари асосида тарбия қилайлик.
З.Эшмирзаева “Прометей” қидирув клубининг раҳбари.